Phú quý sinh lễ nghĩa

Trong đời sống của người Việt Nam, ca dao, tục ngữ, thành ngữ đóng vai trò quan trọng, là một nét văn hoá truyền thống đậm đà bản sắc dân tộc. Ca dao tục Ngữ, thành ngữ chứa đựng đầy đủ nhân sinh quan và vũ trụ quan, được đúc rút từ thực tiễn lao động và kinh nghiệm của con người, có tác dụng định hướng cho việc hình thành nhân cách, hành động và suy nghĩ của con người Việt Nam. “Phú quý sinh lễ nghĩa” là một câu thành ngữ mang tính triết lý cao, phản ánh hiện thực khách quan, giúp con người lý giải, cắt nghĩa các hiện tượng diễn ra trong cuộc sống của con người. Muốn hiểu được câu phú quý sinh lễ nghĩa” thì ta phải hiểu “phú quý” và “lễ nghĩa” là gì?

Trong Đại từ điển Tiếng Việt do Nguyễn Như Ý chủ biên thì: Phú quý được hiểu là “giàu có và sang trọng” Còn “lễ nghĩa” là “Những phép tắc phải theo để cư xử trong gia đình, xã hội sao cho phải đạo người trên kẻ dưới, theo tư tưởng nho giáo”. Khổng giáo lấy sự dạy dỗ con người làm chính yếu nên rất tôn trọng tình cảm, khiến người ta bao giờ cũng hàm chứa trong tâm trí mọi tình cảm nhân hậu và chân thành nhất. Muốn hiểu được mọi lẽ phải trái, biết cách hành xử trong đời thì ai cũng phải biết lễ nghĩa, do vậy Lễ chính là phần đạo đức thực hành của Nho giáo. Khởi nguồn, chữ Lễ chỉ dùng để nói cách thức thờ thần linh sao cho được phúc lộc nhiều nhưng sau suy rộng ra, Lễ gồm cả quy tắc, phong tục tập quán của một xã hội đã được thừa nhận. Sau chữ Lễ lại có thêm nghĩa quyền lợi và hành vi của con người hợp với đạo lý và luân lý nữa.

Như thế có thế nói Lễ-Lý-Nghĩa là một. Lễ là cái thực của nghĩa dùng làm tiêu chuẩn cho hành vi và tuỳ theo mỗi hoàn cảnh xã hội có thể thay đổi và phát triển, tạo ra nhiều tác dụng hơn, giữ và duy trì được phong cách đạo đức của con người. Khổng Tử kết luận: Cái gì không hợp lễ thì chớ nhìn. Tiếng nào không hợp lễ thì chớ nghe, lời nào không hợp lễ thì chớ nói, việc nào không hợp lễ thì chớ làm.

Còn cổ ngữ thường dạy: Tiên học lễ, hậu học văn. Quan hệ của lễ nghĩa thường rất gắn bó mật thiết, cái này làm tiền đề cho cái kia và ngược lại cái kia khẳng định cho cái này. Ngày nay tuy có nhiều thay đổi về quan niệm xã hội, phong tục, lối sống, văn hoá nhưng Lễ nghĩa vẫn là một thứ công cụ duy trì trật tự xã hội một cách tự giác, vì con người sống trong xã hội văn minh hiện đại ngày nay vẫn phải gìn giữ truyền thống tốt đẹp xưa. Một người trang trọng mà không biết lễ thì dễ mệt mỏi, cẩn thận mà không biết lễ thì để lo sợ.

Tóm lại, ta có thể hiểu: “Phú quý sinh lễ nghĩa” là khi giàu có hay đẻ ra các nghi thức không cần thiết. “Phú quý sinh lễ nghĩa”, dân gian thường quan niệm như vậy. Khi mức sống vật chất đã tạm đủ, con người ta quan hệ rộng hơn, thủ tục, nghi thức trong cuộc sống cần thiết hơn. Người xưa nói “Phú quý sinh lễ nghĩa”, được hiểu là Phú sinh ra Lễ, và Quý sinh ra Nghĩa. Người ta vẫn nói “Phú quý sinh lễ nghĩa” để chỉ mối quan hệ giữa vật chất và tinh thần, muốn có một đời sống tinh thần giàu ý nghĩa, muốn đối đãi với nhau thật tình cảm thì phải có năng lực kinh tế. Chỉ khi nào kinh tế phát triển, kinh tế ổn định thì mới có điều kiện để chăm lo đến đời sống tinh thần. Thực chất của “phú quý sinh lễ nghĩa” là mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội hay giữa kinh tế và văn hoá, trong mối quan hệ này thì vật chất, kinh tế đóng vai trò quyết định.

C.Mác chỉ ra rằng: Con người trước hết phải ăn, ở, mặc thì mới tham gia các hoạt động chính trị, văn hoá xã hội khác. Vật chất quyết định hành vi, thái độ ứng xử của con người. Vật chất chính là nền tảng của các hoạt động của con người. Con người phải sống được thì mới có ý thức phản ánh về cuộc sống đó, mới phát sinh các quan hệ xã hội, mới có nhận thức và hành động phù hợp, mới có tư tưởng cải tạo cuộc sống và thay đổi thế giới tiền đồ. Nhưng trong mối quan hệ này, ý thức cũng có tác động nhất định đối với vật chất, đối với tồn tại xã hội. Ý thức thực chất là sự phản ánh tồn tại xã hội, điều kiện sinh sống của con người. Nếu ý thức đúng sẽ khiến con người hành động đúng. Nếu ý thức sai, sẽ dẫn con người hành động sai. Ý thức con người có thể kìm hãm hoặc tạo điều kiện cho xã hội phát triển, ý thức có thể đem đến những giá trị vật chất lớn lao cho con người. Xuất phát từ mối quan hệ biện chứng đó thì ta có thể phân ra hai cách tiếp cận, 2 cách hiểu về mối quan hệ giữa “phú quý” và “lễ nghĩa”.

Thứ nhất là “phú quý sinh lễ nghĩa”: Trong thời đại ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế thì cuộc sống của con người ngày càng được nâng cao. Thu nhập của con người gia tăng đã kéo theo nhu cầu hưởng thụ của con người ngày càng lớn. Bây giờ con người không chỉ có nhu cầu “ăn no, mặc ấm” mà còn hướng tới nhu cầu “ăn ngon, mặc đẹp”. Con người đã biết hưởng thụ những thú vui của cuộc sống, biết làm phong phú đời sống tinh thần của mình bằng những hoạt động giải trí phi vật chất. Như một quy luật của xã hội, cuộc sống giàu có với những giá trị mới đã làm phát sinh nhiều nghi lễ, nhiều nhu cầu giải trí mới. Con người làm ra nhiều của cải, thu nhập tăng cao muốn mở rộng nhu cầu giải trí tinh thần (nhiều khi không lành mạnh, không văn hoá) để tái sản xuất sức lao động. “Nước nổi” thì “bèo nổi”. Trong cuộc sống thường ngày, nhiều vấn đề đã phát sinh từ cuộc sống giàu có của con người. Con người đã quan tâm nhiều thứ khác ngoài vấn đề “cơm, áo, gạo, tiền”. Người ta đã quan tâm đến đời sống tinh thần nhiều hơn. Con người vì sự “phú quý” của mình đã làm xuất hiện nhiều “lễ nghĩa” mới. Con người bây giờ đã biết hưởng thụ những dịch vụ có tính giải trí cao như: đi du lịch, tổ chức hội hè, liên hoan, tiệc tùng, tham gia các diễn đàn, sinh hoạt văn hoá, nghệ thuật, thể dục, thể thao…Con người ngày càng quan tâm đến nhau, gia tăng các mối quan hệ xã hội. Đó là những nhu cầu tất yếu phát sinh, chính đáng của con người tương ứng với mức thu nhập của họ. Tuy nhiên, bên cạnh đó, sự giàu có, sung túc cũng “gây nhiễu” cho cuộc sống của con người. Cơ chế thị trường làm cho tính thực dụng tăng lên trong các mối quan hệ, trong mọi hoạt động. Con người chú ý nhiều hơn đến những nghi thức, “lễ nghĩa” mới. Hiện tượng tín ngưỡng, tôn giáo cũng nảy sinh từ cuộc sống vật chất khấm khá của con người. Việc đi cúng bái, hành lễ tại các đền, chùa cũng diễn ra thường xuyên hơn. Con người xem việc cúng bái, hành lễ như một phần tất yếu trong cuộc sống của họ. Ngày nay, do kết quả của công cuộc đổi mới, đời sống khá hơn, do đó nhiều việc vui trước đây chỉ là nội bộ gia đình, thì nay mời anh em, họ hàng chung vui. Cỗ bàn bây giờ cũng chất lượng hơn, không còn đạm bạc như trước nữa. Tuy nhiên, có lúc, có nơi, lễ nghĩa hình như đã đi “quá đà”. Bây giờ ở nông thôn, nhiều nơi có biết bao đám đình: đám cưới, đám ma, cúng 50 ngày, 100 ngày, đám bốc mộ, mừng nhà mới, mừng con đi học đại học, mừng trẻ đầy cữ, đầy năm, mừng khánh thành lăng mộ, nhà thờ… Nhiều đám, trước đây chỉ trà nước thì nay cũng cỗ bàn. Đám cưới có nơi đến hàng trăm mâm, các đám khác cũng hàng chục. Nhà này làm được, nhà kia không làm cũng thấy áy náy, nhà sau lại muốn làm to hơn nhà trước, sang hơn. Họ này xây lăng, làm nhà thờ, họ kia cũng phải theo, có khi làm sau lại lớn hơn, “con gà thách nhau tiếng gáy”, cứ thế đua nhau. Tổ chức các việc ấy, nhiều khi thuần túy chỉ là ăn uống, khách đến, được mời vào mâm, ăn rồi tặng phong bì. Đi dự đám cưới mà nhiều người không biết cô dâu, chú rể là ai. Ngoài ra còn rất nhiều hiện tượng “lễ, nghĩa” khác xuất phát từ cuộc sống “phú quý” của con người. Rõ ràng, khi cuộc sống được cải thiện, con người càng chú trọng đến đời sống văn hoá, tinh thần. Nhiều nghi thức, lễ nghĩa được con người đưa ra để làm phong phú đời sống của họ. Bên cạnh những mặt tích cực thì điều đó cũng gây phiền nhiễu cho con người. Con người nên hướng đến tạo ra những giá trị văn hoá, tinh thần mới, có tác dụng xây dựng nếp sống đẹp, chuẩn mực, hạn chế những “lễ nghĩa” rườm rà, đang trực tiếp làm xói mòn truyền thống văn hoá tốt đẹp của dân tộc.

Thứ hai là, “Lễ nghĩa sinh phú quý”: Chúng ta thường quen với việc “phú quý sinh lễ nghĩa” những trong sự vận động của xã hội hiện nay, với sự thay đổi toàn diện trong mọi lĩnh vực của đời sống con người thì nhiều khi “lễ nghĩa sinh phú quý”. “Lễ nghĩa” có thể tạo cho con người cuộc sống giàu sang. Ý thức con người cũng có tác dụng tạo ra của cải vật chất cho con người. Tuy nhiên, điều này chỉ được hiểu và đúng trong một số điều kiện, hoàn cảnh nhất định. Ví dụ như mối quan hệ giữa văn hoá và kinh tế. Nói đến kinh tế, kinh doanh là nói đến những hoạt động thu lợi nhuận. Còn nói đến văn hoá là nói đến cái đúng, cái đẹp, cái tốt, nghĩa là nói đến phẩm chất thuộc đạo đức trong các mối quan hệ giữa con người với con người, giữa con người với tự nhiên cũng như trong sự tu dưỡng không ngừng để mong tiến tới hoàn thiện bản thân. Lâu nay, trong nhận thức của chúng ta, văn hóa “bấu víu” kinh tế. Nhưng đã đến lúc chúng ta phải mạnh dạn thay đổi tư duy, rằng chính “lễ nghĩa cũng sinh phú quý”.

Phải thấy rằng chưa bao giờ mà du lịch tạo ra hiệu quả kinh tế cao như hiện nay, và từ đó, hãy mạnh dạn đầu tư cho văn hóa. Thực tế thì văn hoá đang mang lại lợi nhuận như: di sản văn hoá nhã nhạc cung đình Huế, phố cổ Hội An, không gian văn hoá cồng chiêng Tây Nguyên… đang trực tiếp mang lại nguồn lợi lớn cho đất nước, mang lại thu nhập cho nhiều người. Đầu tư cho con người, cho giáo dục cũng là cách tạo nên những giá trị phát triển, nâng cao chất lượng dân trí, làm nền tảng cho phát triển kinh tế. Trong thực tế cuộc sống, trong thực tiễn công việc, nhiều mối quan hệ nghề nghiệp đang mang lại sự thăng tiến cho con người. Quan hệ xã hội chính là yếu tố quan trọng đem đến cho mỗi người lợi thế riêng trong sản xuất kinh doanh, trong con đường chức nghiệp, trong giao tiếp xã hội…Vì một mối quan hệ tốt đẹp, anh có thể chiếm được ưu thế trong sản xuất kinh doanh, làm sản phẩm của công ty anh chiếm lĩnh được thị phần lớn trên thị trường, tiêu thụ nhanh, lợi ích kinh tế lớn. Với mỗi cá nhân, một cử chỉ, hành động đẹp, có ý nghĩa được tập thể ghi nhận có thể làm tôn thêm vị trí, uy tín, danh tiếng của anh trong quan hệ nghề nghiệp, trong cộng đồng. Một Công ty, có những hoạt động từ thiện tích cực, tham gia đóng góp cho cộng đồng là phương cách để nâng cao giá trị thương hiệu của doanh nghiệp mình, tạo lợi thế trong kinh doanh, đó là cách quảng bá sản phẩm của doanh nghiệp mình. Một nghệ sĩ có chất giọng tốt, thân thiện với khán giả, tích cực tham gia hoạt động xã hội có thể mang lại những “sô” diễn với catxê cao… Như vậy, hiện nay, xã hội con người đang tồn tại hiện tượng “phú quý sinh lễ nghĩa” và “lễ nghĩa sinh phú quý”. Đó là hai mặt của một vấn đề. Vấn đề này tồn tại từ xa xưa. Nhưng ngày nay thì “lễ nghĩa sinh phú quý” thấy nhiều hơn. “Phú quý” và “lễ nghĩa” luôn song hành tồn tại, có mối quan hệ tác động qua lại với nhau. Không cái nào tách rời cái nào. Nếu chỉ rõ ưu thế của “phú quý” và “lễ nghĩa” thì phần nào “phú quý” trội hơn bởi dù sao thì vật chất quyết định ý thức, tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội.

Tác giả : Th.s Trần Duy Rô Nin – Gv. Khoa QLNN